Sleszyński (Śleszyński) Jan (1854–1931), logik, matematyk, profesor Noworosyjskiego Uniw. w Odessie i UJ. Ur. 23 VII w Łysiance (pow. Zwinogródka) na Kijowszczyźnie, był synem Władysława, ziemianina (o matce brak informacji).

Wcześnie osierocony przez ojca, S. wychowywał się w środowisku rosyjskim, ale nie uległ wynarodowieniu. W r. 1864 rozpoczął naukę w gimnazjum w Kiszyniowie, kontynuował ją od r. 1868 w gimnazjum im. A. Richelieu w Odessie, które ukończył w r. 1871 odznaczony srebrnym medalem. T.r. rozpoczął na tamtejszym uniwersytecie studia i 19 VIII 1875 uzyskał stopień kandydata, ze złotym medalem, za rozprawę konkursową o rozwijaniu funkcji na szeregi trygonometryczne. Dwa miesiące wcześniej zdał egzamin na nauczyciela matematyki w szkołach średnich. Po studiach przez dwa lata był stypendystą przy katedrze matematyki uniw. odeskiego, następnie nauczycielem w szkołach średnich Kijowa i Odessy. W r. 1880 po przygotowaniu pracy O schodimosti nepreryvnych drobej („Zapiski Matematičeskago otdelenija Novorosijskogo obščestva estestvoispytatelej” T. 10: 1888/9, odb. Odessa 1889) i uzyskaniu stopnia magistra matematyki wyjechał jako stypendysta rosyjskiego min. oświaty do Berlina, gdzie słuchał wykładów L. Kroneckera, E. Kummera i K. Weierstrassa oraz przygotowywał rozprawę o rachunku wariancyjnym pod kierunkiem tego ostatniego. Na jej podstawie po powrocie do Odessy w r. 1882 uzyskał veniam legendi w macierzystym uniwersytecie i od 20 I 1883 jako docent prywatny wykładał algebrę, teorię grup, teorię liczb, rachunek wariancyjny i teorię funkcji analitycznych (ich konspekty zachowały się w B. Uniw. Warsz., rkp. 527). Równocześnie był nauczycielem matematyki w seminarium duchownym (1882–6) i gimnazjach odeskich (1882–92), a także jej wykładowcą na Wyższych Kursach Żeńskich. Dn. 4 II 1893 uzyskał dyplom doktora nauk matematycznych na podstawie rozprawy K teorii sposoba najmenšich kvadratov (tamże, T. 14: 1892, odb. Odessa 1892) i 17 X t.r. tytuł profesora nadzwycz. Dn. 2 V 1898 został profesorem zwycz., 28 V 1908 nadano mu tytuł profesora zasłużonego. Dn. 28 IX 1909 przeszedł na własną prośbę na emeryturę, którą pobierał do upadku caratu w r. 1917.

W październiku 1911 na prośbę zarządu fundacji Władysława Kretkowskiego, który dokonał zapisu na zwiększenie ilości wykładów z matematyki na UJ, S. przeniósł się do Krakowa i jako docent z tytułem profesora wykładał algebrę wyższą, rachunki prawdopodobieństwa i rachunek różniczkowy, teorie liczb, funkcji analitycznych i wyznaczników oraz wstępy do analizy i do metodologii matematyki. Po przejściu Kazimierza Żorawskiego na Politechn. Warsz. S. objął 3 VII 1919 katedrę matematyki UJ jako profesor zwycz. matematyki i logiki i pracował tam do 31 VIII 1924, gdy na własną prośbę przeszedł na emeryturę. Dn. 11 IX 1925 otrzymał tytuł honorowego profesora UJ, ale nie skorzystał z możliwości kontynuowania wykładów. Władał dobrą polszczyzną i jego wykłady, zwłaszcza z logiki matematycznej, przyciągały wielu słuchaczy, nawet zaawansowanych matematyków (Stanisław Gołąb). Wygłaszał również z tego zakresu publiczne odczyty, m. in. w r. 1914 na wakacyjnym kursie dla nauczycieli ludowych w Zakopanem oraz na zebraniach krakowskich towarzystw naukowych; największy rezonans wzbudził odczyt O logice tradycyjnej (Kr. 1921), częściowo dzięki recenzjom Joachima Metallmana („Kwart. Filoz.” 1922 z. 1) i Jana Łukasiewicza („Ruch Filoz.” T. 8: 1924 nr 7–8).

W odeskim okresie twórczości naukowej S. zajmował się głównie teorią liczb, w szczególności teorią ułamków ciągłych w l. 1883–92. Zainteresował się też logiką matematyczną, m. in. w pracy Logičeskaja mašina Dževonsa (,,Vestnik opytnoj fiziki i elementarnoj matematiki” 1893, odb. Odessa 1893) i był twórcą drugiego ośrodka logiki matematycznej w Rosji (po kazańskim P. Poreckiego). Ponadto opublikował rosyjskie przekłady z języka francuskiego: „Algebra logiki” L. Couturata (Odessa 1909), a z niemieckiego dzieło B. Bolzana „Paradoksy beckonečnago” (Odessa 1911). W Krakowie skoncentrował się głównie na zagadnieniach logiki matematycznej, w szczególności na rachunku zdań. Motywem zmiany zainteresowań były luki i niejasności wywodów matematycznych. Uważał, że «poszukiwanie jasności i prostoty powinno być myślą przewodnią wszelkich badań w tym zakresie» (Teoria dowodu, II 212), nowoczesną logikę uznał za narzędzie pozwalające przezwyciężyć te wady. Postulował podawanie dowodów zupełnych, a jako środek zaradczy przeciwko ich nadmiernej długości proponował logiczną analizę teorii matematycznych oraz poszukiwanie racjonalnych metod skracania procedury dowodowej, m. in. przez wprowadzanie reguł wtórnych zamiast tez logicznych. Sam będąc wzorem rzetelności badawczej niewiele publikował w myśl dewizy «pauca sed matura». Główne jego dzieło poświęcone rachunkowi zdań, dwutomowa Teoria dowodu (Kr. 1925–9), opublikowane przez Stanisława Krystyna Zarembę na podstawie wykładów z l. 1921–4, zostało powszechnie ocenione jako wybitne, m. in. przez Tadeusza Kotarbińskiego („Ruch Filoz.” T. 10: 1926/7 nr 1–6), Witolda Wilkosza („Parametr” T. 2: 1931 z. 1), później Piotra Krzystka („Ruch Filoz.” T. 33: 1975 nr 3–4). W Polsce S. był prekursorem wielu badań z dziedziny logiki matematycznej, jego osiągnięcia w tym zakresie to przede wszystkim program logicznej rekonstrukcji faktycznego przebiegu dowodów w matematyce (późniejszy system dedukcji naturalnej Stanisława Jaśkowskiego), impuls do ogólnych badań nad stosunkami w postaci aksjomatycznej teorii relacji «przed», «po» i «między», stosowane dyrektywy ścisłego odróżniania «gotowej nauki» od jej «tworzenia», koncepcja systemu dedukcji jako systemu hipotetycznego, zastosowanie na szeroką skalę dowodzenia «metodą Fregego» (przy użyciu reguł odrywania i podstawiania), podkreślenie na wiele lat przed K. Ajdukiewiczem wagi rozumowania kierowanego zadaniem (pytaniem), zainicjowanie rekonstrukcji logiki tradycyjnej za pomocą nowoczesnej aparatury formalnej oraz rehabilitacja i podjęcie badań nad sylogistyką Arystotelesa (przez Jerzego Łosia i Zdzisława Kraszewskiego) i logiką średniowieczną (por. prace Konstantego Michalskiego, J. Łukasiewicza i Jana Salamuchy). Ponadto był prekursorem badań nad teorią granic wielokrotnych w pracy Sur l’interversion de l’ordre des variables dans le passage à la limite („Bulletin International de l’Académie des Sciences de Cracovie. Classe des Sciences Mathématiques et Naturelles. Série A” 1912 nr 4, odb. Kr. 1912) oraz był autorem pierwszej polskiej nowoczesnej monografii teorii wyznaczników, którą na podstawie jego wykładów opublikował Stefan Rozental pt. Teoria wyznaczników (Kr. 1926).

S. miał wielki autorytet naukowy i etyczny. Nie stworzył szkoły, ale wywarł silny wpływ na swoich uczniów obierających często inne kierunki badań. Wśród nich byli: S. Szatunowski, W. Kagan i D. Kryżanowski w Rosji, oraz Wacław Borejko, Tadeusz Ważewski, S. Rozental i S. K. Zaremba w Polsce.

S. był członkiem Noworosyjskiego Tow. Przyrodników w Odessie, Tow. Matematycznego w Moskwie i Tow. Filozoficznego w Krakowie, współzałożycielem Polskiego Tow. Matematycznego w r. 1919; dn. 12 V 1921 został członkiem korespondentem PAU. Zmarł 9 III 1931 w Krakowie, pochowany został na cmentarzu Rakowickim (kw. 66). Dn. 23 IV 1931 Krakowskie Tow. Filozoficzne uczciło pamięć S-ego uroczystym posiedzeniem, na którym Tadeusz Garbowski i Witold Wilkosz wygłosili referaty o jego życiu i działalności naukowej.

W małżeństwie z Heleną z Augustynowiczów miał S. czworo dzieci: Janinę (ur. 1881), Halinę Marię (ur. 1886), 1.v. Grabiankową, 2.v. Krahelską (zob.), i Józefa (ur. 1888), używającego formy nazwiska Śleszyński, w l. 1929–32 wicewojewodę wołyńskiego.

Biogramy uczonych pol., Cz. 3: Nauki ścisłe; Filoz. w Pol. Słown. (fot.); Katalog wydawnictw Polskiej Akademii Umiejętności 1873–1947, Kr. 1948 I–II; Nieciowa, Członkowie AU oraz PAU; – Gołąb S., Jan Sleszyński, w: Studia z dziejów katedr Wydziału Matematyki, Fizyki, Chemii Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kr. 1964 (fot.); Grodziska-Ożóg K.,, Cmentarz Rakowicki w Krakowie, Wyd. 2, Kr. 1987 (Śleszyński); Hist. Nauki Pol., IV; Jadacki J. J., Jan Sleszyński „Roczn. Pol. Tow. Matem. S. II: Wiad. Mat.” T. 34: 1938 s. 149–59 (pełna bibliogr.); Korcik A., Najwcześniejsze ośrodki logiki matematycznej w Rosji, „Ruch Filoz.” T. 24: 1966 nr 3–4 s. 208–9; Kotarbiński T., Główne wiadomości o dziejach logiki w Polsce, w: Studia i Mater. z Dziej. Nauki Pol., S. A, W. 1966 z. 9 s. 21–2; Marczewski E., Rozwój matematyki w Polsce, Kr. 1948 s. 16, 39; Polska Akademia Umiejętności 1872–1952. Nauki lekarskie, ścisłe, przyrodnicze i o ziemi, Wr. 1974; Róziewicz J., Polsko-rosyjskie powiązania naukowe (1725–1918), Wr. 1984; Suchoń W., Jan Śleszyński – pionier logiki matematycznej w ośrodku krakowskim, w: Logika i jej nauczanie w dziejach Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kr. 1980 s. 27–39, 123–5 (bibliogr. oprac. J. Szarek); Zarys dziejów nauk przyrodniczych w Polsce, W. 1983; – Wspomnienia pośmiertne: „Ruch Filoz.” T. 12: 1930–1 s. 273, „Wiad. Mat.” T. 36: 1934 (A. Hoborski, wykaz rosyjskich prac S-ego, fot., toż jako odb. W. 1933; – Arch. UJ: sygn. A II 619 (teczka profesorska S-ego); – Mater. Red. PSB: Życiorys S-ego oprac. przez Antoniego Korcika.

Jacek J. Jadacki